San Dieqo Dövlət Universitetinin Siyasi Elmlər Professoru Əhməd T. Kuru Qərb ölkələrinin Qəzzada İsrailə qeyd-şərtsiz dəstəyi, bunun müsəlman cəmiyyətlərinə təsirləri və mümkün gələcək ssenariləri haqqında yazıb:
“Yenidən alovlanan İsrail-Fələstin münaqişəsinin dünya siyasəti üçün uzunmüddətli nəticələri olacaq. Bu nəticələri proqnozlaşdırmaq üçün qavrayış təhlili vacibdir. İsrailin Qəzzanı havadan bombalamasına Qərb dövlətlərinin qeyd-şərtsiz dəstəyini müsəlmanlar necə qarşılayır?
Müxtəlif ölkələrin müsəlman ziyalıları və fəalları ilə təmasda olduğum üçün bu qavrayışı müşahidə etmək imkanım olur. Bu ölkələr arasında mənim doğulduğum yer Türkiyə, yaşadığım ABŞ, yazılarımın tərcümə olunduğu İndoneziya, Malayziya və Hollandiya, üç ay əvvəl səfər etdiyim Mərakeş, Bosniya, Herseqovina və tezliklə səfər edəcəyim Pakistan və Almaniya daxildir.
Bu ölkələrdə tanıdığım müsəlmanların siyasi məsələlərdə fərqli, hətta müxalif baxışları var. Məsələn, bəziləri dünyəviliyi müdafiə edir, bəziləri isə islamçı tezislərə malikdir. Ancaq yaşadığımız İsrail-Fələstin böhranı istisnadır. Demək olar ki, bütün tanışlarımda bu mövzuda eyni anlayışı müşahidə edirəm. Onların hamısı Qərb dövlətlərinin İsrailin Qəzza əməliyyatına göstərdiyi qeyd-şərtsiz dəstəyi və - üstəlik, İordan çayının qərb sahilini davam etdirməsini - Qərbin ikiüzlülüyünün sübutu kimi qiymətləndirirlər. Bu anlayışa görə, demokratiya və insan haqları Qərb dövlətləri üçün sadəcə olaraq strateji diskursdur; Beynəlxalq münasibətlərdə həqiqətən inandıqları tək şey güc və hökmranlıqdır.
Müsəlmanlar arasında “ikili standart Qərb” anlayışını daha da gücləndirən digər bir amil də son bir ayda bir çox Qərb hökumətlərinin İsraili tənqid edənlərə qarşı tətbiq etdiyi məhdudiyyətlər və qadağalardır. İslamın təhqir olunması ilə bağlı müzakirələr zamanı ifadə azadlığını müdafiə edən Qərb hökumətlərinin münasibətini belə ümumiləşdirmək olar: İslam simvollarını təhqir etmək ifadə azadlığıdır, İsraili tənqid etmək isə qadağandır!
Sentyabrın 11-dən dərs alındımı?
2019-cu ildə nəşr olunan “İslam, avtoritarizm və az inkişaf: Qlobal və tarixi müqayisə” adlı kitabımda Qərbin demokratikləşmə və sosial-iqtisadi inkişafdakı irəliləyişlərini izah edərkən müstəmləkəçilik və imperializmi kifayət qədər vurğulamadığım üçün çoxlu tənqidlər aldım.
Buna baxmayaraq, son dörd ildə mən yazılarımda və çıxışlarımda Qərb demokratiyasından nümunə götürməyə, anti-Qərbizmin yanlışlığını izah etməyə davam edirəm. Məsələn, iki ay əvvəl Bosniyanın aparıcı qəzetlərindən birinə verdiyim müsahibənin başlığı belə idi: “Qərb dəyərləri ilə İslam arasında heç bir ziddiyyət yoxdur”.
Ümumiyyətlə, bəzi müsəlman oxucularım Amerikanın xarici siyasətini, xüsusilə İraq və Əfqanıstanın işğalını vurğulayaraq bu məsələ ilə bağlı öz ehtiyatlarını bildirərdilər. Deyərdim ki, bu iki işğal 11 sentyabr hücumlarından sonra edilən səhvlər idi və ABŞ bu səhvlərdən dərs aldı. Yəni “Mən hələ də müsəlmanların Qərblə münasibətlərinə nikbin baxıram?” sualın cavabı münasibətlərin gələcək kursundan asılıdır.
Gələcək üçün iki ssenari
Gələcək üçün iki mümkün ssenari var. Pessimist ssenaridə müsəlmanlar arasında Qərbin ikiüzlü olması və anti-Qərb əhval-ruhiyyəsi hissi dərinləşir, demokratiyaya skeptisizm dərinləşir. Belə olan halda, əksəriyyəti müsəlman olan ölkələrdə avtoritarizm daha da qalıcı olur. İslamçılar, millətçilər və digər avtoritar ideologiyalar demokratiya və liberalizmi müdafiə edənləri daha da marjinallaşdırır.
Müsəlman cəmiyyətlərindəki bu cür mənfi hadisələr Qərb ölkələri üçün yaxşı heç nə vəd etməyəcək. Müsəlmanlarla Qərb arasındakı gərginlik geosiyasi baxımdan “sivilizasiyaların toqquşması” tezisini canlandırır. Belə olan halda Rusiya və Çin İslam dünyasında təsirlərini genişləndirirlər.
Qərb ölkələrinin daxili siyasəti baxımından əsl qazananlar populist sağ partiyalardır. Bu partiyaların səsləri artdıqca, müsəlman azlıqların Qərb cəmiyyətlərinə inteqrasiyası azalır. Hər iki hadisə Qərbdə demokratiyaya zərbə vurur.
Daha optimist gələcək ssenarisi də mümkündür. Qərb hökumətlərinin “ikiüzlü rəftarlarını” görən müsəlmanlar demokratiya və insan haqlarını ümumbəşəri dəyərlər kimi qəbul edə bilərlər. Belə olan halda müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi ölkələr üçün demokratikləşmənin Qərbi təqlid etmək demək olub-olmaması ilə bağlı mübahisələr sona çatır. Daha demokratik yanaşmanı mənimsəyən müsəlman azlıqların Qərb cəmiyyətlərinə inteqrasiyası da sürətlənə bilər.
Müsbət bir ssenaridə müsəlmanlar, bəzi yəhudilər və digər qeyri-müsəlman qruplar İsrail-Fələstin münaqişəsinin sülh və diplomatik həllini tapmaq üçün birlikdə hərəkət edə bilərlər. Konkret misal kimi, ABŞ-da son bir aydır bəzi nüfuzlu yəhudi qrupları İsrailin Qəzzanı bombalamasına fəal etiraz edir və atəşkəs çağırışı edir.
Birləşmiş Ştatlarda “Qaraların həyatı önəmlidir” hərəkatı təsirli rola malik idi, çünki o, müxtəlif şəxsiyyətlərdən olan insanların daxil olduğu geniş koalisiyaya əsaslanırdı. Əgər gələcəkdə bir gün Qərb hökumətləri “Fələstinlilərin həyatı qiymətlidir” deməyə başlasalar, bu, ancaq geniş sosial koalisiyanın dəstəyi ilə baş verəcək.
İsrail-Fələstin münaqişəsi: müsəlmanlar, Qərb və demokratiya
San Dieqo Dövlət Universitetinin Siyasi Elmlər Professoru Əhməd T. Kuru Qərb ölkələrinin Qəzzada İsrailə qeyd-şərtsiz dəstəyi, bunun müsəlman cəmiyyətlərinə təsirləri və mümkün gələcək ssenariləri haqqında yazıb:
“Yenidən alovlanan İsrail-Fələstin münaqişəsinin dünya siyasəti üçün uzunmüddətli nəticələri olacaq. Bu nəticələri proqnozlaşdırmaq üçün qavrayış təhlili vacibdir. İsrailin Qəzzanı havadan bombalamasına Qərb dövlətlərinin qeyd-şərtsiz dəstəyini müsəlmanlar necə qarşılayır?
Müxtəlif ölkələrin müsəlman ziyalıları və fəalları ilə təmasda olduğum üçün bu qavrayışı müşahidə etmək imkanım olur. Bu ölkələr arasında mənim doğulduğum yer Türkiyə, yaşadığım ABŞ, yazılarımın tərcümə olunduğu İndoneziya, Malayziya və Hollandiya, üç ay əvvəl səfər etdiyim Mərakeş, Bosniya, Herseqovina və tezliklə səfər edəcəyim Pakistan və Almaniya daxildir.
Bu ölkələrdə tanıdığım müsəlmanların siyasi məsələlərdə fərqli, hətta müxalif baxışları var. Məsələn, bəziləri dünyəviliyi müdafiə edir, bəziləri isə islamçı tezislərə malikdir. Ancaq yaşadığımız İsrail-Fələstin böhranı istisnadır. Demək olar ki, bütün tanışlarımda bu mövzuda eyni anlayışı müşahidə edirəm. Onların hamısı Qərb dövlətlərinin İsrailin Qəzza əməliyyatına göstərdiyi qeyd-şərtsiz dəstəyi və - üstəlik, İordan çayının qərb sahilini davam etdirməsini - Qərbin ikiüzlülüyünün sübutu kimi qiymətləndirirlər. Bu anlayışa görə, demokratiya və insan haqları Qərb dövlətləri üçün sadəcə olaraq strateji diskursdur; Beynəlxalq münasibətlərdə həqiqətən inandıqları tək şey güc və hökmranlıqdır.
Müsəlmanlar arasında “ikili standart Qərb” anlayışını daha da gücləndirən digər bir amil də son bir ayda bir çox Qərb hökumətlərinin İsraili tənqid edənlərə qarşı tətbiq etdiyi məhdudiyyətlər və qadağalardır. İslamın təhqir olunması ilə bağlı müzakirələr zamanı ifadə azadlığını müdafiə edən Qərb hökumətlərinin münasibətini belə ümumiləşdirmək olar: İslam simvollarını təhqir etmək ifadə azadlığıdır, İsraili tənqid etmək isə qadağandır!
Sentyabrın 11-dən dərs alındımı?
2019-cu ildə nəşr olunan “İslam, avtoritarizm və az inkişaf: Qlobal və tarixi müqayisə” adlı kitabımda Qərbin demokratikləşmə və sosial-iqtisadi inkişafdakı irəliləyişlərini izah edərkən müstəmləkəçilik və imperializmi kifayət qədər vurğulamadığım üçün çoxlu tənqidlər aldım.
Buna baxmayaraq, son dörd ildə mən yazılarımda və çıxışlarımda Qərb demokratiyasından nümunə götürməyə, anti-Qərbizmin yanlışlığını izah etməyə davam edirəm. Məsələn, iki ay əvvəl Bosniyanın aparıcı qəzetlərindən birinə verdiyim müsahibənin başlığı belə idi: “Qərb dəyərləri ilə İslam arasında heç bir ziddiyyət yoxdur”.
Ümumiyyətlə, bəzi müsəlman oxucularım Amerikanın xarici siyasətini, xüsusilə İraq və Əfqanıstanın işğalını vurğulayaraq bu məsələ ilə bağlı öz ehtiyatlarını bildirərdilər. Deyərdim ki, bu iki işğal 11 sentyabr hücumlarından sonra edilən səhvlər idi və ABŞ bu səhvlərdən dərs aldı. Yəni “Mən hələ də müsəlmanların Qərblə münasibətlərinə nikbin baxıram?” sualın cavabı münasibətlərin gələcək kursundan asılıdır.
Gələcək üçün iki ssenari
Gələcək üçün iki mümkün ssenari var. Pessimist ssenaridə müsəlmanlar arasında Qərbin ikiüzlü olması və anti-Qərb əhval-ruhiyyəsi hissi dərinləşir, demokratiyaya skeptisizm dərinləşir. Belə olan halda, əksəriyyəti müsəlman olan ölkələrdə avtoritarizm daha da qalıcı olur. İslamçılar, millətçilər və digər avtoritar ideologiyalar demokratiya və liberalizmi müdafiə edənləri daha da marjinallaşdırır.
Müsəlman cəmiyyətlərindəki bu cür mənfi hadisələr Qərb ölkələri üçün yaxşı heç nə vəd etməyəcək. Müsəlmanlarla Qərb arasındakı gərginlik geosiyasi baxımdan “sivilizasiyaların toqquşması” tezisini canlandırır. Belə olan halda Rusiya və Çin İslam dünyasında təsirlərini genişləndirirlər.
Qərb ölkələrinin daxili siyasəti baxımından əsl qazananlar populist sağ partiyalardır. Bu partiyaların səsləri artdıqca, müsəlman azlıqların Qərb cəmiyyətlərinə inteqrasiyası azalır. Hər iki hadisə Qərbdə demokratiyaya zərbə vurur.
Daha optimist gələcək ssenarisi də mümkündür. Qərb hökumətlərinin “ikiüzlü rəftarlarını” görən müsəlmanlar demokratiya və insan haqlarını ümumbəşəri dəyərlər kimi qəbul edə bilərlər. Belə olan halda müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi ölkələr üçün demokratikləşmənin Qərbi təqlid etmək demək olub-olmaması ilə bağlı mübahisələr sona çatır. Daha demokratik yanaşmanı mənimsəyən müsəlman azlıqların Qərb cəmiyyətlərinə inteqrasiyası da sürətlənə bilər.
Müsbət bir ssenaridə müsəlmanlar, bəzi yəhudilər və digər qeyri-müsəlman qruplar İsrail-Fələstin münaqişəsinin sülh və diplomatik həllini tapmaq üçün birlikdə hərəkət edə bilərlər. Konkret misal kimi, ABŞ-da son bir aydır bəzi nüfuzlu yəhudi qrupları İsrailin Qəzzanı bombalamasına fəal etiraz edir və atəşkəs çağırışı edir.
Birləşmiş Ştatlarda “Qaraların həyatı önəmlidir” hərəkatı təsirli rola malik idi, çünki o, müxtəlif şəxsiyyətlərdən olan insanların daxil olduğu geniş koalisiyaya əsaslanırdı. Əgər gələcəkdə bir gün Qərb hökumətləri “Fələstinlilərin həyatı qiymətlidir” deməyə başlasalar, bu, ancaq geniş sosial koalisiyanın dəstəyi ilə baş verəcək.