Dünya siyasətində birqütblü imperialist nizamın dağılması ilə yavaş-yavaş yeni dünya xəritəsi formalaşır. Bu prosesdə ərəb dünyası da Qərb hegemonluğunun möhkəmlətdiyi beynəlxalq münasibətlər nümunələrindən qurtulmağa çalışmağa başlayıb. Türkiyə ilə ortaq tarixi və mədəni bağlarımız olan bu geniş coğrafiya çoxqütblülüyün ən mühüm aktorlarından biri olmağa namizəddir. Bu yazıda ərəb ölkələrinin çoxqütblü dünyaya yönəlmələrini, BRİKS-in rolunu və bu prosesin Türkiyə üçün imkanlarını araşdıracağıq. ABŞ prezidenti Trampın Ərəbistan yarımadasına etdiyi son səfərlərdən sonra mətbuatda yer alan trilyon dollarlıq süni intellekt danışıqlarına da toxunacağıq.
ƏRƏBLƏR AMERİKA YUXUSUNDAN OYANIR
ABŞ-ın İraqa müdaxiləsi (2003), Liviyaya müdaxilə (2011) və Suriyada dağıdıcı yeddi illik müharibənin arxasında eyni həqiqət dayanır: Qərb imperializmi ərəb dünyasını nəzarətdə saxlamaq üçün hərbi müdaxilələrdən tutmuş iqtisadi blokadalara qədər hər üsuldan istifadə edib. Lakin uzunmüddətli perspektivdə bu müdaxilələr hədəf dövlətlərdə sistemin dağılmasını sürətləndirmiş və illərlə davam edən dərin vətəndaş müharibələrinə və regional münaqişələrə səbəb olmuşdur.
Bu gün ərəb dünyasının böyük hissəsi ABŞ və Avropanın hökmranlığına qarşı çoxqütblü dünya qurmaq yolunda ciddi addımlar atır. Bu kontekstdə BRICS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin, Cənubi Afrika) və Kəmər Yolu Layihəsi (BRI) kimi təşəbbüslər xüsusilə ərəb ölkələrinin yeni iqtisadi və strateji ittifaqlar qurması üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir.
ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki ittifaqları zəiflədikcə, Çinin neft ixracatındakı payı artır. Hətta Səudiyyə Ərəbistanı kimi ABŞ-ın ənənəvi müttəfiqləri enerji ixracatında ABŞ-dan Çinə üstünlük verməyə başlayıblar. Reuters-in xəbərinə görə, 2024-cü ilin ilk rübündə Səudiyyə neft ixracatının 27 faizi Çinə gedib; ABŞ-ın payı 11 faizə düşüb (Reuters, 2024).
Bu transformasiya təkcə iqtisadiyyatda deyil, təhlükəsizlik sahəsində də hiss olunur. NATO ölkələrinin dəstəyi ilə həyata keçirilən əməliyyatların uğursuzluğu ərəb ölkələrini Rusiya və Çin kimi alternativ güclərlə əməkdaşlığa vadar edir.
BRİKS VƏ KƏMƏR YOL LAYİHƏSİ ƏRƏB DÖVLƏTLƏRİNİN GÜNDƏMİNDƏDİR
BRİKS təkcə iqtisadi deyil, həm də siyasi alternativ kimi meydana çıxır. BRİKS dollar hegemonluğuna meydan oxuyur, regional ticarət razılaşmalarını təşviq edir və inkişaf etməkdə olan ölkələrə öz gələcəklərini təyin etmək imkanı təklif edir. Ərəb dünyasında Əlcəzair, Misir, Sudan, Tunis, Livan və Yəmən kimi ölkələr 2024-cü ildə BRICS-ə üzv olmaq üçün müraciət etmiş və ya müşahidəçi statusu əldə etmişlər.
Rəsmi mənbələrdən alınan məlumata görə, BRICS Xarici İşlər Nazirləri Toplantısında (2024, Moskva) Misir və Əlcəzairin tamhüquqlu üzv olmaq prosesinə keçdiyi açıqlanıb. Bundan əlavə, BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı BRİKS-in Valyuta Fondu (Şərti Ehtiyat Düzenlemesi - CRA) çərçivəsində sərmayə qoymaq qərarına gəlib (RİA Novosti, 2024).
Digər tərəfdən, Çinin Bir Kəmər və Yol Təşəbbüsü (BRI) ərəb dünyasının bir çox ölkəsi ilə inteqrasiya edib və ya birləşib. Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Əlcəzair, Tunis, Mərakeş, İordaniya, Livan və hətta Suriya kimi ölkələr Çinlə edilən infrastruktur investisiyaları və enerji layihələri sayəsində Qərb banklarının nəzarətindən asılı olmayaraq maliyyə modellərini inkişaf etdirməyə başlayıblar. Bu layihələr həm də ərəb dünyasında məşğulluq yaradır və istehsal güclərini artırır.
2023-cü ildə Çin və Səudiyyə Ərəbistanı arasında 34 layihə imzalanıb. Bu layihələrə bərpa olunan enerji, rəqəmsallaşma və nəqliyyat infrastrukturuna investisiyalar daxildir. Elə həmin il BƏƏ Çinlə 10 milyard dollarlıq logistika və liman əməkdaşlığı sazişi imzaladı (Sinxua, 2023). 2023-cü ildə Mərakeş və Çin arasında 6 milyard dollar dəyərində yüksək sürətli qatar xətti layihəsi işə salındı (China Daily, 2023).
Bu nümunələr göstərir ki, ərəb dünyası hazırda Qərb mərkəzli strukturlardan kənardadır, şərqə dönüb, həm iqtisadi, həm də siyasi müstəqillik əldə edir.
ƏRƏB DÜNYASI DÜNYA ÖLKƏLƏRİNƏ KEÇİDİ
Ərəb dünyası 22 ölkədən ibarət strukturdur. Hər birinin müxtəlif siyasi və iqtisadi dinamikasına malik olmasına baxmayaraq, onların hamısı hazırda bəzi çoxqütblülük səviyyəsinə keçid prosesindədir. Ən görkəmli ölkələrdə baş verən son hadisələri cədvəlin köməyi ilə oxucularımızla bölüşməyi məqsədəuyğun hesab edirəm. Diqqətlə araşdırsaq, ərəb dövlətlərinin Asiyaya üz tutması tezimizi təsdiq edən məlumatlar görəcəyik.
Ərəb dünyasının çox hissəsi indi “Qərb yox, inkişaf yoxdur” paradiqmasından kənara çıxmağa çalışır. Bu transformasiya təbii olaraq çoxqütblü dünyanın məqsədlərinə uyğundur ki, bu da Türkiyənin maraqlarına uyğundur.
Aşağıdakı Cədvəl 1-i araşdırdıqda,
1. BRİKS Üzvlüyü: 4 ərəb ölkəsi (Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Misir, İran) 2024-cü ildə tamhüquqlu üzv oldular. 2. Kəmər-Yol Layihəsi: 12 ölkə BRI-nin aktiv iştirakçılarıdır (Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Misir, İraq, Qətər, Mərakeş, Suriya, Liviya, Sudan, Somali, Oman, Cibuti)
3. Anti-Qərb Alyansları: 18 ölkə Rusiya/Çin ilə hərbi-iqtisadi tərəfdaşlıq əlaqələri inkişaf etdirir.
4. Dollar Alternativləri: 7 ölkə (Səudiyyə Ərəbistanı, İraq, BƏƏ, Misir, Küveyt, İran, Əlcəzair) neft ticarətində qeyri-dollar sistemlərini sınaqdan keçirir.
Bu cədvəl göstərir ki, ərəb dünyasının 82 faizi (22 ölkədən 18-i) çoxqütblü nizama keçid üçün strategiyaları fəal şəkildə həyata keçirir.
TRAMPIN SÜNİ İNVESTİSİYA HƏRƏKƏTİ
ABŞ Prezidenti Donald Trampın 13-16 may 2025-ci il tarixlərində Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərini (BƏƏ) əhatə etdiyi Körfəz turu süni intellekt sərmayələri baxımından əhəmiyyətli inkişaflara şahidlik etdi. Tramp neft-dollar sistemini qidalandırmaq üçün yeni bir prospekt açmaq məqsədi ilə səfər etdiyi ərəb dövlətlərinə faktiki olaraq süni intellekt sərmayələri qoydu.
Səudiyyə Ərəbistanı ilə təxminən 600 milyard dollarlıq müqavilələr bağlandı; Məlumat mərkəzləri və süni intellekt infrastruktur layihələri Google, Oracle, AMD, Nvidia və digər iri şirkətlərlə birlikdə həyata keçiriləcək. DataVolt-un ABŞ-da quracağı 20 milyard dollarlıq məlumat mərkəzi və AMD ilə başlayan 10 milyard dollarlıq layihə diqqəti çəkir.
Qətərlə 243,5 milyard dollarlıq paketə kvant texnologiyası və süni intellekt üçün 1 milyard dollarlıq investisiya öhdəliyi daxildir. Bundan əlavə, aviasiyada böyük sifariş də texnoloji əməkdaşlığın göstəricisi kimi qəbul edilirdi.
Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 10 il ərzində ABŞ-a 1,4 trilyon dollar sərmayə qoymağı öhdəsinə götürüb. Abu Dabidə böyük bir süni intellekt şəhərciyinin yaradılması və Nvidia ilə G42 arasında H100 GPU idxal müqaviləsi diqqəti cəlb etdi.
Bu inkişaflara baxmayaraq, mən iddia edirəm ki, bu cür investisiyalar real texnoloji transformasiyadan daha çox neft dolları gəlirlərini yeni sahələrə yönləndirmək yolu ilə sağ qalmaq üçün bir yoldur. Bu mənada hesab edirəm ki, bu sərmayələr saxtadır və regional güclərin qlobal təsirlərini saxlamaq cəhdlərinin bir hissəsidir.
Baydenin silahlarla edə bilmədiyi şeyi Tramp ticarətlə edə bilməyəcək. Çünki onların nə silahları, nə də ticarətləri artıq rəqibsizdir. Məqaləmizin mahiyyəti bu fikri dəstəkləyir.
İSTİQAMƏT VƏ FƏALİYYƏT
Növbəti 5 il (proqnozlarıma görə 2025–2030-cu illər) imperializm zəncirlərinin qırılacağı və Atlantik sistemin parçalanmasının sürətlənəcəyi bir dövr olacaq. Ərəb ölkələri öz müqəddəratını təyin etmək üçün aşağıdakı addımları atacaqlar:
- 2030-cu ilə qədər BRICS-ə üzv ölkələrin sayı 30-a yaxınlaşacaq. Ərəb ölkələrinin bu strukturda təmsilçiliyi artacaq. Misir, Əlcəzair, Tunis, Mərakeş və Sudan kimi ölkələr BRİKS çərçivəsində daha çox söz sahibi olacaqlar.
- Ərəb dünyasındakı BRICS layihələri 2030-cu ilə qədər 500 milyard dollara çatacaq.Bu investisiyalarla ərəb ölkələri Qərb banklarının faiz yükündən azad olacaq və öz resursları ilə öz infrastrukturlarını maliyyələşdirə biləcəklər.
- ABŞ dolları əvəzinə yuan, rubl və yerli valyutalar arasında ticarət məzənnələri artacaq. Ərəb ölkələri arasında birbaşa ticarət müqavilələri bağlanacaq və valyuta ehtiyatları Asiya mərkəzli banklarda saxlanılacaq.
- Yaxın Şərqdə silah alış tendensiyaları tamamilə dəyişəcək. Ərəb ölkələri Rusiya, Çin və Türkiyə kimi istehsalçı ölkələrdən müdafiə texnologiyaları almaqla NATO standartlarından asılılığını azaldacaq.
- İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT) və Ərəb Liqası kimi təşkilatlar daxilində çoxqütblülük konsepsiyası qurulacaq. Bu platformalarda Asiya ölkələri ilə əməkdaşlıq protokolları geniş yayılacaq.
- Türkiyə-Ərəb Liqası əməkdaşlığı 2028-ci ilə qədər azad ticarət sazişinə çevriləcək. Bu razılaşma Türkiyənin ərəb dünyasındakı iqtisadi çəkisini iki qat artıracaq.
Bu hadisələr ərəb xalqlarının imperializmə qarşı yeni müqavimət dövrünə qədəm qoyduğunu göstərir. Bu çağda Türkiyə tək qalmamalıdır. O, bərabər və müstəqil gələcək naminə imperializmə qarşı duran bütün xalqlarla çiyin-çiyinə hərəkət etməlidir. Çoxqütblülük təkcə xarici siyasət seçimi deyil; Milli suverenlik və xalqların azadlıq mübarizəsi üçün zəruri zəmindir.
Ali Alsaç
2030-cu ilə doğru Ərəb və BRİKS ortaq gələcək strategiyası
Dünya siyasətində birqütblü imperialist nizamın dağılması ilə yavaş-yavaş yeni dünya xəritəsi formalaşır. Bu prosesdə ərəb dünyası da Qərb hegemonluğunun möhkəmlətdiyi beynəlxalq münasibətlər nümunələrindən qurtulmağa çalışmağa başlayıb. Türkiyə ilə ortaq tarixi və mədəni bağlarımız olan bu geniş coğrafiya çoxqütblülüyün ən mühüm aktorlarından biri olmağa namizəddir. Bu yazıda ərəb ölkələrinin çoxqütblü dünyaya yönəlmələrini, BRİKS-in rolunu və bu prosesin Türkiyə üçün imkanlarını araşdıracağıq. ABŞ prezidenti Trampın Ərəbistan yarımadasına etdiyi son səfərlərdən sonra mətbuatda yer alan trilyon dollarlıq süni intellekt danışıqlarına da toxunacağıq.
ƏRƏBLƏR AMERİKA YUXUSUNDAN OYANIR
ABŞ-ın İraqa müdaxiləsi (2003), Liviyaya müdaxilə (2011) və Suriyada dağıdıcı yeddi illik müharibənin arxasında eyni həqiqət dayanır: Qərb imperializmi ərəb dünyasını nəzarətdə saxlamaq üçün hərbi müdaxilələrdən tutmuş iqtisadi blokadalara qədər hər üsuldan istifadə edib. Lakin uzunmüddətli perspektivdə bu müdaxilələr hədəf dövlətlərdə sistemin dağılmasını sürətləndirmiş və illərlə davam edən dərin vətəndaş müharibələrinə və regional münaqişələrə səbəb olmuşdur.
Bu gün ərəb dünyasının böyük hissəsi ABŞ və Avropanın hökmranlığına qarşı çoxqütblü dünya qurmaq yolunda ciddi addımlar atır. Bu kontekstdə BRICS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin, Cənubi Afrika) və Kəmər Yolu Layihəsi (BRI) kimi təşəbbüslər xüsusilə ərəb ölkələrinin yeni iqtisadi və strateji ittifaqlar qurması üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir.
ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki ittifaqları zəiflədikcə, Çinin neft ixracatındakı payı artır. Hətta Səudiyyə Ərəbistanı kimi ABŞ-ın ənənəvi müttəfiqləri enerji ixracatında ABŞ-dan Çinə üstünlük verməyə başlayıblar. Reuters-in xəbərinə görə, 2024-cü ilin ilk rübündə Səudiyyə neft ixracatının 27 faizi Çinə gedib; ABŞ-ın payı 11 faizə düşüb (Reuters, 2024).
Bu transformasiya təkcə iqtisadiyyatda deyil, təhlükəsizlik sahəsində də hiss olunur. NATO ölkələrinin dəstəyi ilə həyata keçirilən əməliyyatların uğursuzluğu ərəb ölkələrini Rusiya və Çin kimi alternativ güclərlə əməkdaşlığa vadar edir.
BRİKS VƏ KƏMƏR YOL LAYİHƏSİ ƏRƏB DÖVLƏTLƏRİNİN GÜNDƏMİNDƏDİR
BRİKS təkcə iqtisadi deyil, həm də siyasi alternativ kimi meydana çıxır. BRİKS dollar hegemonluğuna meydan oxuyur, regional ticarət razılaşmalarını təşviq edir və inkişaf etməkdə olan ölkələrə öz gələcəklərini təyin etmək imkanı təklif edir. Ərəb dünyasında Əlcəzair, Misir, Sudan, Tunis, Livan və Yəmən kimi ölkələr 2024-cü ildə BRICS-ə üzv olmaq üçün müraciət etmiş və ya müşahidəçi statusu əldə etmişlər.
Rəsmi mənbələrdən alınan məlumata görə, BRICS Xarici İşlər Nazirləri Toplantısında (2024, Moskva) Misir və Əlcəzairin tamhüquqlu üzv olmaq prosesinə keçdiyi açıqlanıb. Bundan əlavə, BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı BRİKS-in Valyuta Fondu (Şərti Ehtiyat Düzenlemesi - CRA) çərçivəsində sərmayə qoymaq qərarına gəlib (RİA Novosti, 2024).
Digər tərəfdən, Çinin Bir Kəmər və Yol Təşəbbüsü (BRI) ərəb dünyasının bir çox ölkəsi ilə inteqrasiya edib və ya birləşib. Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Əlcəzair, Tunis, Mərakeş, İordaniya, Livan və hətta Suriya kimi ölkələr Çinlə edilən infrastruktur investisiyaları və enerji layihələri sayəsində Qərb banklarının nəzarətindən asılı olmayaraq maliyyə modellərini inkişaf etdirməyə başlayıblar. Bu layihələr həm də ərəb dünyasında məşğulluq yaradır və istehsal güclərini artırır.
2023-cü ildə Çin və Səudiyyə Ərəbistanı arasında 34 layihə imzalanıb. Bu layihələrə bərpa olunan enerji, rəqəmsallaşma və nəqliyyat infrastrukturuna investisiyalar daxildir. Elə həmin il BƏƏ Çinlə 10 milyard dollarlıq logistika və liman əməkdaşlığı sazişi imzaladı (Sinxua, 2023). 2023-cü ildə Mərakeş və Çin arasında 6 milyard dollar dəyərində yüksək sürətli qatar xətti layihəsi işə salındı (China Daily, 2023).
Bu nümunələr göstərir ki, ərəb dünyası hazırda Qərb mərkəzli strukturlardan kənardadır, şərqə dönüb, həm iqtisadi, həm də siyasi müstəqillik əldə edir.
ƏRƏB DÜNYASI DÜNYA ÖLKƏLƏRİNƏ KEÇİDİ
Ərəb dünyası 22 ölkədən ibarət strukturdur. Hər birinin müxtəlif siyasi və iqtisadi dinamikasına malik olmasına baxmayaraq, onların hamısı hazırda bəzi çoxqütblülük səviyyəsinə keçid prosesindədir. Ən görkəmli ölkələrdə baş verən son hadisələri cədvəlin köməyi ilə oxucularımızla bölüşməyi məqsədəuyğun hesab edirəm. Diqqətlə araşdırsaq, ərəb dövlətlərinin Asiyaya üz tutması tezimizi təsdiq edən məlumatlar görəcəyik.
Ərəb dünyasının çox hissəsi indi “Qərb yox, inkişaf yoxdur” paradiqmasından kənara çıxmağa çalışır. Bu transformasiya təbii olaraq çoxqütblü dünyanın məqsədlərinə uyğundur ki, bu da Türkiyənin maraqlarına uyğundur.
Aşağıdakı Cədvəl 1-i araşdırdıqda,
1. BRİKS Üzvlüyü: 4 ərəb ölkəsi (Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Misir, İran) 2024-cü ildə tamhüquqlu üzv oldular. 2. Kəmər-Yol Layihəsi: 12 ölkə BRI-nin aktiv iştirakçılarıdır (Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Misir, İraq, Qətər, Mərakeş, Suriya, Liviya, Sudan, Somali, Oman, Cibuti)
3. Anti-Qərb Alyansları: 18 ölkə Rusiya/Çin ilə hərbi-iqtisadi tərəfdaşlıq əlaqələri inkişaf etdirir.
4. Dollar Alternativləri: 7 ölkə (Səudiyyə Ərəbistanı, İraq, BƏƏ, Misir, Küveyt, İran, Əlcəzair) neft ticarətində qeyri-dollar sistemlərini sınaqdan keçirir.
Bu cədvəl göstərir ki, ərəb dünyasının 82 faizi (22 ölkədən 18-i) çoxqütblü nizama keçid üçün strategiyaları fəal şəkildə həyata keçirir.
TRAMPIN SÜNİ İNVESTİSİYA HƏRƏKƏTİ
ABŞ Prezidenti Donald Trampın 13-16 may 2025-ci il tarixlərində Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərini (BƏƏ) əhatə etdiyi Körfəz turu süni intellekt sərmayələri baxımından əhəmiyyətli inkişaflara şahidlik etdi. Tramp neft-dollar sistemini qidalandırmaq üçün yeni bir prospekt açmaq məqsədi ilə səfər etdiyi ərəb dövlətlərinə faktiki olaraq süni intellekt sərmayələri qoydu.
Səudiyyə Ərəbistanı ilə təxminən 600 milyard dollarlıq müqavilələr bağlandı; Məlumat mərkəzləri və süni intellekt infrastruktur layihələri Google, Oracle, AMD, Nvidia və digər iri şirkətlərlə birlikdə həyata keçiriləcək. DataVolt-un ABŞ-da quracağı 20 milyard dollarlıq məlumat mərkəzi və AMD ilə başlayan 10 milyard dollarlıq layihə diqqəti çəkir.
Qətərlə 243,5 milyard dollarlıq paketə kvant texnologiyası və süni intellekt üçün 1 milyard dollarlıq investisiya öhdəliyi daxildir. Bundan əlavə, aviasiyada böyük sifariş də texnoloji əməkdaşlığın göstəricisi kimi qəbul edilirdi.
Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 10 il ərzində ABŞ-a 1,4 trilyon dollar sərmayə qoymağı öhdəsinə götürüb. Abu Dabidə böyük bir süni intellekt şəhərciyinin yaradılması və Nvidia ilə G42 arasında H100 GPU idxal müqaviləsi diqqəti cəlb etdi.
Bu inkişaflara baxmayaraq, mən iddia edirəm ki, bu cür investisiyalar real texnoloji transformasiyadan daha çox neft dolları gəlirlərini yeni sahələrə yönləndirmək yolu ilə sağ qalmaq üçün bir yoldur. Bu mənada hesab edirəm ki, bu sərmayələr saxtadır və regional güclərin qlobal təsirlərini saxlamaq cəhdlərinin bir hissəsidir.
Baydenin silahlarla edə bilmədiyi şeyi Tramp ticarətlə edə bilməyəcək. Çünki onların nə silahları, nə də ticarətləri artıq rəqibsizdir. Məqaləmizin mahiyyəti bu fikri dəstəkləyir.
İSTİQAMƏT VƏ FƏALİYYƏT
Növbəti 5 il (proqnozlarıma görə 2025–2030-cu illər) imperializm zəncirlərinin qırılacağı və Atlantik sistemin parçalanmasının sürətlənəcəyi bir dövr olacaq. Ərəb ölkələri öz müqəddəratını təyin etmək üçün aşağıdakı addımları atacaqlar:
- 2030-cu ilə qədər BRICS-ə üzv ölkələrin sayı 30-a yaxınlaşacaq. Ərəb ölkələrinin bu strukturda təmsilçiliyi artacaq. Misir, Əlcəzair, Tunis, Mərakeş və Sudan kimi ölkələr BRİKS çərçivəsində daha çox söz sahibi olacaqlar.
- Ərəb dünyasındakı BRICS layihələri 2030-cu ilə qədər 500 milyard dollara çatacaq.Bu investisiyalarla ərəb ölkələri Qərb banklarının faiz yükündən azad olacaq və öz resursları ilə öz infrastrukturlarını maliyyələşdirə biləcəklər.
- ABŞ dolları əvəzinə yuan, rubl və yerli valyutalar arasında ticarət məzənnələri artacaq. Ərəb ölkələri arasında birbaşa ticarət müqavilələri bağlanacaq və valyuta ehtiyatları Asiya mərkəzli banklarda saxlanılacaq.
- Yaxın Şərqdə silah alış tendensiyaları tamamilə dəyişəcək. Ərəb ölkələri Rusiya, Çin və Türkiyə kimi istehsalçı ölkələrdən müdafiə texnologiyaları almaqla NATO standartlarından asılılığını azaldacaq.
- İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT) və Ərəb Liqası kimi təşkilatlar daxilində çoxqütblülük konsepsiyası qurulacaq. Bu platformalarda Asiya ölkələri ilə əməkdaşlıq protokolları geniş yayılacaq.
- Türkiyə-Ərəb Liqası əməkdaşlığı 2028-ci ilə qədər azad ticarət sazişinə çevriləcək. Bu razılaşma Türkiyənin ərəb dünyasındakı iqtisadi çəkisini iki qat artıracaq.
Bu hadisələr ərəb xalqlarının imperializmə qarşı yeni müqavimət dövrünə qədəm qoyduğunu göstərir. Bu çağda Türkiyə tək qalmamalıdır. O, bərabər və müstəqil gələcək naminə imperializmə qarşı duran bütün xalqlarla çiyin-çiyinə hərəkət etməlidir. Çoxqütblülük təkcə xarici siyasət seçimi deyil; Milli suverenlik və xalqların azadlıq mübarizəsi üçün zəruri zəmindir.
Ali Alsaç