1-ci hissə.
Türkiyədə millətçi Cəfərilər artıq vətən, bayraq, millət və Sakarya şüarları ilə hakimiyyət orbitinə girmişdilər... Müqavimət xəttindəki bəzi şiələr də zamanla dəyişməyə başlayıb; pul, status və gücün şirinliyi onları valeh edir.
Səfəvi və Qacar dövlətlərinin süqutundan sonra, azərilərin Bakı-Təbriz-İğdır üçbucağında yaşadığı bölgələr üç ölkənin (İran, Rusiya və Osmanlı İmperiyası) sərhədləri daxilində qaldı. Onlar öz ölkələrinin vətəndaşlığını aldılar - taleyin bir dönüşü, deyə bilərik. Başqa sözlə, Səfəvi Dövlətini quran azərilər İran coğrafiyasında siyasi və məzhəb birliyi yaratdılar və 235 il (1501-1736) Əfqanıstandan İraqa, Cənubi Qafqazdan Hind okeanına qədər uzanan geniş bir bölgəyə, əsasən indiki İran ərazisinə hakim oldular.
Azərbaycan Qacar Dövlətinin hakimiyyəti dövründə (1796-1925) İranın Araz çayının şimalındakı bölgələri Çar Rusiyası tərəfindən işğal edildi. 1917-ci il Bolşevik İnqilabında Çar Rusiyasının süqutu fürsətindən istifadə edən azərilər 1918-ci ildə qısa müddətə 1020-ci ilə qədər müstəqillik elan etdilər. 1990-cı ilə qədər Sovet İttifaqı Azərbaycanı Sovetlərin tərkibində saxladı. Sovet İttifaqının süqutu ilə Azərbaycan Respublikası 1990-cı ildə müstəqilliyini yenidən bərpa edə bildi.
İndiki Türkiyədə yaşayan azəri icması ya Osmanlı-İran sərhədinin demarkasiyasından sonra sərhədin Türkiyə tərəfində qaldı, ya da Rusiya-Osmanlı və Rusiya-İran müharibələri zamanı şimala Osmanlı torpaqlarına köç etdi.
Azərilərin böyük bir hissəsi coğrafi və ya əhali baxımından İranda yaşayır və onlar ölkənin siyasi, sosial, iqtisadi və mədəni baxımdan ən təsirli seqmentlərindən birini təşkil edirlər.
Türkiyədən olan azərilər öz bölgələrində həssas mövqe tuturlar. Bir tərəfdən tarixi düşmən olan Ermənistanla sərhəddə, digər tərəfdən isə ortaq tarix və inancları paylaşdıqları İrana yaxın sərhəd bölgələrində yaşamaq, həmçinin kürdlərin çoxluq təşkil etdiyi Şərqi Anadolu bölgəsində yerləşmək, Türkiyədəki azərbaycanlılarla bağlı həssaslığı qaçılmaz olaraq daha da artırır.
Bu həssas bölgədə yerləşmələrinin yaratdığı konyunktural vəziyyət, azərbaycanlıların üzərinə ağır bir yük qoymuş və tarixən qoruyucu qüvvəyə sığınmaq məcburiyyətində qalmışlar. 1960-cı illərdən bəri onlar irqçi/millətçi ritorika ilə məşğul olmuş və tez-tez siyasi partiyaların məqsədləri üçün istismar edilmişdir. Vətən, bayraq və milli birlik ritorikaları, dövlətə, orduya və hakimiyyətə həddindən artıq ehtirasla birlikdə getdikcə məzhəb kimliyini kölgədə qoymuşdur.
Bütün bu təzyiqlərə baxmayaraq, Türkiyədəki azərbaycanlılar özlərini Əhli-Beytin (ə) dindar davamçıları kimi tanıtmağı daim məqsədəuyğun hesab etmişlər. Onlar Əhli-Beyt məktəbinin təlimləri olan sevgi, tolerantlıq, sevgi, qardaşlıq, birlik və həmrəylik dəyərlərinə riayət etməyi seçmişlər.
1970-ci illərdən etibarən həyat şəraitlərinin təsiri ilə onlar doğma bölgələrindən kənara, Türkiyənin hər yerinə köç edərək, getdikləri hər yerdə tikdikləri məscidlər vasitəsilə kimliklərini qorumağa çalışırdılar. Onlarla qonşuları arasında məzhəb və fiqh fikir ayrılıqları yarandıqda, özlərini Cəfəri düşüncə məktəbinin müsəlmanları kimi tanıyırdılar.
"Cəfəri" termini fiqh və ibadətə daha çox diqqət yetirən bir termindir və ümumiyyətlə sünni icması tərəfindən İmamiyyə məktəbinin tərəfdarlarına verilir. Hənəfi, Şafii, Maliki və Hənbəli məktəblərinin sünni məktəbləri İmam Cəfər əs-Sadiqin (ə) dövrünə təsadüf etdiyindən, onlar Peyğəmbər (s), İmam Əli (ə) və sonrakı məsum imamlarla başlayan İsna əl-Əşhəri və ya İmamiyyə məktəbini Cəfəri düşüncə məktəbi adlandırmağa üstünlük verirdilər. Beləliklə, Türkiyədəki şiə müsəlmanları İmam Cəfəri əs-Sadiq (ə) adını istifadə etməyə alışdılar.
Qlobal miqyasda, xüsusən də regionda baş verən siyasi və sosial inkişaflar qaçılmaz olaraq Türkiyədəki azərbaycanlıları yeni bir təkamülə sürükləyib. Qlobal və regional dəyişikliklər də bu dəyişiklik qarşısında Cəfəri mövqeyinə təsir edib.
İranda İslam İnqilabı ilə başlayan oyanış işğala və istismara qarşı müqavimət dünyaya, xüsusən də Qərbi Asiya və Şimali Afrikaya dərin təsir göstərib. Sonradan bir çox ölkədə həm müsbət, həm də mənfi yeni dəyişikliklərə səbəb olan Ərəb Baharı da.
Regional dəyişikliklərin bu dövründə Türkiyədəki azərbaycanlılar şiə kimliyinə doğru inkişaf etməyə başlayıblar. İranın dünya zülmkarlarına qarşı bu müqaviməti və oyanışı dəstəkləyən və təşviq edən ölkə olması və İran deyildikdə ilk ağla gələn şeylərin inqilab, müqavimət, zülmkarlara qarşı mübarizə və şiəlik olması qaçılmaz olaraq təkəbbürə qarşı mövqe tutmağı zəruri edib. Beləliklə, xüsusilə gənc nəsil Cəfərilər "Biz də şiəyik" deməyə başlayıblar.
Türkiyədə dünyəvi şiəlik və “Cəfəri Dini İşlər İdarəsi”
1-ci hissə.
Türkiyədə millətçi Cəfərilər artıq vətən, bayraq, millət və Sakarya şüarları ilə hakimiyyət orbitinə girmişdilər... Müqavimət xəttindəki bəzi şiələr də zamanla dəyişməyə başlayıb; pul, status və gücün şirinliyi onları valeh edir.
Səfəvi və Qacar dövlətlərinin süqutundan sonra, azərilərin Bakı-Təbriz-İğdır üçbucağında yaşadığı bölgələr üç ölkənin (İran, Rusiya və Osmanlı İmperiyası) sərhədləri daxilində qaldı. Onlar öz ölkələrinin vətəndaşlığını aldılar - taleyin bir dönüşü, deyə bilərik. Başqa sözlə, Səfəvi Dövlətini quran azərilər İran coğrafiyasında siyasi və məzhəb birliyi yaratdılar və 235 il (1501-1736) Əfqanıstandan İraqa, Cənubi Qafqazdan Hind okeanına qədər uzanan geniş bir bölgəyə, əsasən indiki İran ərazisinə hakim oldular.
Azərbaycan Qacar Dövlətinin hakimiyyəti dövründə (1796-1925) İranın Araz çayının şimalındakı bölgələri Çar Rusiyası tərəfindən işğal edildi. 1917-ci il Bolşevik İnqilabında Çar Rusiyasının süqutu fürsətindən istifadə edən azərilər 1918-ci ildə qısa müddətə 1020-ci ilə qədər müstəqillik elan etdilər. 1990-cı ilə qədər Sovet İttifaqı Azərbaycanı Sovetlərin tərkibində saxladı. Sovet İttifaqının süqutu ilə Azərbaycan Respublikası 1990-cı ildə müstəqilliyini yenidən bərpa edə bildi.
İndiki Türkiyədə yaşayan azəri icması ya Osmanlı-İran sərhədinin demarkasiyasından sonra sərhədin Türkiyə tərəfində qaldı, ya da Rusiya-Osmanlı və Rusiya-İran müharibələri zamanı şimala Osmanlı torpaqlarına köç etdi.
Azərilərin böyük bir hissəsi coğrafi və ya əhali baxımından İranda yaşayır və onlar ölkənin siyasi, sosial, iqtisadi və mədəni baxımdan ən təsirli seqmentlərindən birini təşkil edirlər.
Türkiyədən olan azərilər öz bölgələrində həssas mövqe tuturlar. Bir tərəfdən tarixi düşmən olan Ermənistanla sərhəddə, digər tərəfdən isə ortaq tarix və inancları paylaşdıqları İrana yaxın sərhəd bölgələrində yaşamaq, həmçinin kürdlərin çoxluq təşkil etdiyi Şərqi Anadolu bölgəsində yerləşmək, Türkiyədəki azərbaycanlılarla bağlı həssaslığı qaçılmaz olaraq daha da artırır.
Bu həssas bölgədə yerləşmələrinin yaratdığı konyunktural vəziyyət, azərbaycanlıların üzərinə ağır bir yük qoymuş və tarixən qoruyucu qüvvəyə sığınmaq məcburiyyətində qalmışlar. 1960-cı illərdən bəri onlar irqçi/millətçi ritorika ilə məşğul olmuş və tez-tez siyasi partiyaların məqsədləri üçün istismar edilmişdir. Vətən, bayraq və milli birlik ritorikaları, dövlətə, orduya və hakimiyyətə həddindən artıq ehtirasla birlikdə getdikcə məzhəb kimliyini kölgədə qoymuşdur.
Bütün bu təzyiqlərə baxmayaraq, Türkiyədəki azərbaycanlılar özlərini Əhli-Beytin (ə) dindar davamçıları kimi tanıtmağı daim məqsədəuyğun hesab etmişlər. Onlar Əhli-Beyt məktəbinin təlimləri olan sevgi, tolerantlıq, sevgi, qardaşlıq, birlik və həmrəylik dəyərlərinə riayət etməyi seçmişlər.
1970-ci illərdən etibarən həyat şəraitlərinin təsiri ilə onlar doğma bölgələrindən kənara, Türkiyənin hər yerinə köç edərək, getdikləri hər yerdə tikdikləri məscidlər vasitəsilə kimliklərini qorumağa çalışırdılar. Onlarla qonşuları arasında məzhəb və fiqh fikir ayrılıqları yarandıqda, özlərini Cəfəri düşüncə məktəbinin müsəlmanları kimi tanıyırdılar.
"Cəfəri" termini fiqh və ibadətə daha çox diqqət yetirən bir termindir və ümumiyyətlə sünni icması tərəfindən İmamiyyə məktəbinin tərəfdarlarına verilir. Hənəfi, Şafii, Maliki və Hənbəli məktəblərinin sünni məktəbləri İmam Cəfər əs-Sadiqin (ə) dövrünə təsadüf etdiyindən, onlar Peyğəmbər (s), İmam Əli (ə) və sonrakı məsum imamlarla başlayan İsna əl-Əşhəri və ya İmamiyyə məktəbini Cəfəri düşüncə məktəbi adlandırmağa üstünlük verirdilər. Beləliklə, Türkiyədəki şiə müsəlmanları İmam Cəfəri əs-Sadiq (ə) adını istifadə etməyə alışdılar.
Qlobal miqyasda, xüsusən də regionda baş verən siyasi və sosial inkişaflar qaçılmaz olaraq Türkiyədəki azərbaycanlıları yeni bir təkamülə sürükləyib. Qlobal və regional dəyişikliklər də bu dəyişiklik qarşısında Cəfəri mövqeyinə təsir edib.
İranda İslam İnqilabı ilə başlayan oyanış işğala və istismara qarşı müqavimət dünyaya, xüsusən də Qərbi Asiya və Şimali Afrikaya dərin təsir göstərib. Sonradan bir çox ölkədə həm müsbət, həm də mənfi yeni dəyişikliklərə səbəb olan Ərəb Baharı da.
Regional dəyişikliklərin bu dövründə Türkiyədəki azərbaycanlılar şiə kimliyinə doğru inkişaf etməyə başlayıblar. İranın dünya zülmkarlarına qarşı bu müqaviməti və oyanışı dəstəkləyən və təşviq edən ölkə olması və İran deyildikdə ilk ağla gələn şeylərin inqilab, müqavimət, zülmkarlara qarşı mübarizə və şiəlik olması qaçılmaz olaraq təkəbbürə qarşı mövqe tutmağı zəruri edib. Beləliklə, xüsusilə gənc nəsil Cəfərilər "Biz də şiəyik" deməyə başlayıblar.