İranın Beynəlxalq Əlaqələr üzrə ekspert Əfifə Abidi Trampın İrana maksimum təzyiq siyasətinin yeni dövrdə də davam edəcəyini, lakin ABŞ-ın bu dövrdə bir çox səbəblərdən məhdudiyyətlərlə üzləşdiyini bildirib.
Donald Tramp ABŞ prezidenti kimi ilk müddətində nüvə sazişindən (JCPOA) çıxmaq və ağır iqtisadi sanksiyalar tətbiq etməklə İranın regiondakı təsirini qırmağa və onun maliyyə və hərbi gücünü azaltmağa çalışıb. ABŞ-ın nüvə sazişindən çıxdıqdan sonra izlədiyi “maksimum təzyiq” siyasəti İran iqtisadiyyatının çətinliklərlə üzləşməsinə, iki ölkə arasında diplomatik və hərbi gərginliyin artmasına səbəb olub.
Son zamanlar mediada müzakirə olunan məsələlərdən biri də Trampın əvvəlki dövrdə İrana qarşı yürütdüyü siyasətləri yeni dövrdə də izləyəcəyi ilə bağlı olub. Ekspert Əfifə Abidi ilə Donald Trampın yeni prezidentliyi dövründə İran-ABŞ münasibətləri ilə bağlı müsahibə verib.
Müsahibənin tam mətnini təqdim edirik:
1. Son zamanlar mediada Trampın İrana qarşı mümkün qədər maksimum təzyiq siyasətindən danışılır. Tehran son illərdə Vaşinqtonun bu cür siyasətinin şahidi olub. Siz əvvəl demişdiniz ki, ABŞ prezidentinin dəyişməsi ilə Vaşinqtonun Tehrana qarşı ümumi siyasəti dəyişməyəcək, sadəcə taktika dəyişəcək. Necə düşünürsünüz, Trampın İrana qarşı yeni taktikası onun kabinetindəki dəyişikliklərə əsaslanacaq?
-Trampın siyasi, iqtisadi, sosial və ya hüquqi baxımdan İrana maksimum təzyiq siyasəti davam edəcək. Amma fikrimcə, ABŞ bu müddət ərzində bir çox səbəblərdən məhdudiyyətlərlə üzləşir. İran qonşuları ilə münasibətlərini yaxşılaşdırıb. İqtisadi sanksiyaların məhdudiyyətlərindən asılı olmayaraq, İran və əksər qonşular siyasi və təhlükəsizlik məsələlərində həmfikirdirlər. Təbii ki, ABŞ və İsrailin İrana qarşı oynadığı oyunlarda əməkdaşlıq edən regional tərəflər hələ də var. Lakin İranın regional və beynəlxalq səviyyədə artan legitimliyi bu tərəflərin açıq düşmənçilik etmək imkanlarını aradan qaldırır. Bu səbəbdən ABŞ Qərb müttəfiqləri vasitəsilə İrana daha ardıcıl siyasi və iqtisadi təzyiqlər tətbiq edərək, daxildə hökumət-millət münasibətlərini və İranın qonşuları ilə münasibətlərini zəiflədəcək.
Bəziləri Trampın ikinci administrasiyasına iqtisadçıların təyin olunmasının Vaşinqtonun İrana münasibətinin dəyişməsinə səbəb olacağını düşünür, lakin bu təhlillər mənim fikrimcə yanlışdır. Tramp ikinci administrasiyasında İrana qarşı sanksiyaların tətbiqi üçün yeni yollar tapmağa çalışacaq. İran ABŞ-a siyasi və iqtisadi təzyiq göstərmək üçün bəhanə verməməyə çalışsa da, onlar (ABŞ) bəhanə yaratmağa çalışacaqlar. İranın daxili siyasəti və qonşuluğu İrana qarşı bəzi təhlükəsizlik təbəqələrini böyük ölçüdə məhv etməyə müvəffəq olub. Təbii ki, buna görə də İran və İsrail arasında gərginliyin səviyyəsi münaqişəyə səbəb olub. Əslində dolayı qarşıdurma modeli birbaşa münaqişəyə çevrilib. Lakin ABŞ yəqin ki, müxtəlif sui-qəsdlər vasitəsilə İranla qonşuları arasında münasibətləri zəiflətməyə və məhv etməyə çalışır. Əslində ABŞ-ın Qərbi Asiyada regional siyasətinin mühüm bir hissəsi İranla region arasında münasibətlərdə gərginlik yaratmaq olacaq. İranın Livan və Suriya ilə əlaqələrini pozmaq cəhdi müqaviməti zəiflətmək cəhdi ilə yanaşı, İranın digər regional əlaqələrinə də təsir edəcək.
İranın Rusiya və Çinlə münasibətlərini pozmağa çalışmaq da ABŞ-ın strategiyasının tərkib hissəsi olacaq. Bütün bu üsullar son qırx ildə tətbiq olunub və tətbiq olunacaq. Digər tərəfdən, Trampa yaxın mənbələr iddia edir ki, onun ikinci administrasiyası İranı danışıqlar masasına oturtmaq və İranın atom bombasına malik olmamasını təmin etmək üçün maksimum təzyiq göstərməyə davam edəcək.
2. Tramp birinci dövründə İranla imzalanan nüvə sazişindən birtərəfli qaydada geri çəkildi. Sizcə, Trampın ikinci prezidentliyi dövründə nüvə sazişində hansı inkişafı görəcəyik?
-Hazırda şahidi olduğumuz proses ondan ibarətdir ki, ABŞ və İsrail müharibə təhlükəsi ilə İranın çəkindirmə səviyyəsini dəyişməyə çalışır. İran göstərdi ki, o, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi vasitəsilə institusional etimad yaradılmasından, eləcə də adi hərbi gücdən istifadənin tərəfdarıdır və normativ davranış yolu ilə beynəlxalq qaydaların və beynəlxalq qurumların çəkindirici gücünü artırmağa çalışır, lakin məsələ ondadır ki, ABŞ-ın beynəlxalq qaydalara və beynəlxalq qurumlara heç bir əməli bağlılığı yoxdur. Təbii ki, Trampın ikinci administrasiyası onun birinci administrasiyası kimi beynəlxalq qaydaları pozacaq. Və bu narahatlıq doğurur.
Əslində Tramp administrasiyasının İranın beynəlxalq qurumlarla, o cümlədən Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi ilə əməkdaşlığını pozacağı gözlənilir. İddia edirlər ki, maksimum təzyiqlə İranı danışıqlar masasına oturtmaq istəyirlər; Yeri gəlmişkən, əgər danışıqlar masası 5+1 danışıqları deməkdirsə, İran heç vaxt danışıqlar masasından çıxmayıb. Lakin görünən odur ki, Tramp administrasiyası birbaşa və ikitərəfli danışıqları nəzərdə tutur.
3. İran rəsmiləri ümumiyyətlə ABŞ-la danışıqların İranın maraqlarına uyğun aparıla biləcəyinə inanırlar. İranın bu münasibətini necə qiymətləndirirsiniz?
-Bu hibrid müharibə qarşısında İranın da müqaviməti və hibrid müharibəsi olmalıdır; Diplomatiya və danışıqlar da bunun bir hissəsidir. İran müqavimət oxunu gücləndirərək ərazisini gücləndirməyə davam edir. Fikrimcə, ikitərəfli və çoxtərəfli münasibətlər, beynəlxalq institutlar və təşkilatlar vasitəsilə müxtəlif siyasi və hüquqi metodlardan istifadə edilməsi bu sahənin tərkib hissəsidir. İran xarici işlər naziri bu diplomatiyanı “gərginliyin idarə edilməsi” adlandırır. Əslində, İran ABŞ-la özünəməxsus şəkildə davranmalı olduğunu qəbul edib.
Tramp dövründə İran-ABŞ münasibətlərində nə baş verəcək?
İranın Beynəlxalq Əlaqələr üzrə ekspert Əfifə Abidi Trampın İrana maksimum təzyiq siyasətinin yeni dövrdə də davam edəcəyini, lakin ABŞ-ın bu dövrdə bir çox səbəblərdən məhdudiyyətlərlə üzləşdiyini bildirib.
Donald Tramp ABŞ prezidenti kimi ilk müddətində nüvə sazişindən (JCPOA) çıxmaq və ağır iqtisadi sanksiyalar tətbiq etməklə İranın regiondakı təsirini qırmağa və onun maliyyə və hərbi gücünü azaltmağa çalışıb. ABŞ-ın nüvə sazişindən çıxdıqdan sonra izlədiyi “maksimum təzyiq” siyasəti İran iqtisadiyyatının çətinliklərlə üzləşməsinə, iki ölkə arasında diplomatik və hərbi gərginliyin artmasına səbəb olub.
Son zamanlar mediada müzakirə olunan məsələlərdən biri də Trampın əvvəlki dövrdə İrana qarşı yürütdüyü siyasətləri yeni dövrdə də izləyəcəyi ilə bağlı olub. Ekspert Əfifə Abidi ilə Donald Trampın yeni prezidentliyi dövründə İran-ABŞ münasibətləri ilə bağlı müsahibə verib.
Müsahibənin tam mətnini təqdim edirik:
1. Son zamanlar mediada Trampın İrana qarşı mümkün qədər maksimum təzyiq siyasətindən danışılır. Tehran son illərdə Vaşinqtonun bu cür siyasətinin şahidi olub. Siz əvvəl demişdiniz ki, ABŞ prezidentinin dəyişməsi ilə Vaşinqtonun Tehrana qarşı ümumi siyasəti dəyişməyəcək, sadəcə taktika dəyişəcək. Necə düşünürsünüz, Trampın İrana qarşı yeni taktikası onun kabinetindəki dəyişikliklərə əsaslanacaq?
-Trampın siyasi, iqtisadi, sosial və ya hüquqi baxımdan İrana maksimum təzyiq siyasəti davam edəcək. Amma fikrimcə, ABŞ bu müddət ərzində bir çox səbəblərdən məhdudiyyətlərlə üzləşir. İran qonşuları ilə münasibətlərini yaxşılaşdırıb. İqtisadi sanksiyaların məhdudiyyətlərindən asılı olmayaraq, İran və əksər qonşular siyasi və təhlükəsizlik məsələlərində həmfikirdirlər. Təbii ki, ABŞ və İsrailin İrana qarşı oynadığı oyunlarda əməkdaşlıq edən regional tərəflər hələ də var. Lakin İranın regional və beynəlxalq səviyyədə artan legitimliyi bu tərəflərin açıq düşmənçilik etmək imkanlarını aradan qaldırır. Bu səbəbdən ABŞ Qərb müttəfiqləri vasitəsilə İrana daha ardıcıl siyasi və iqtisadi təzyiqlər tətbiq edərək, daxildə hökumət-millət münasibətlərini və İranın qonşuları ilə münasibətlərini zəiflədəcək.
Bəziləri Trampın ikinci administrasiyasına iqtisadçıların təyin olunmasının Vaşinqtonun İrana münasibətinin dəyişməsinə səbəb olacağını düşünür, lakin bu təhlillər mənim fikrimcə yanlışdır. Tramp ikinci administrasiyasında İrana qarşı sanksiyaların tətbiqi üçün yeni yollar tapmağa çalışacaq. İran ABŞ-a siyasi və iqtisadi təzyiq göstərmək üçün bəhanə verməməyə çalışsa da, onlar (ABŞ) bəhanə yaratmağa çalışacaqlar. İranın daxili siyasəti və qonşuluğu İrana qarşı bəzi təhlükəsizlik təbəqələrini böyük ölçüdə məhv etməyə müvəffəq olub. Təbii ki, buna görə də İran və İsrail arasında gərginliyin səviyyəsi münaqişəyə səbəb olub. Əslində dolayı qarşıdurma modeli birbaşa münaqişəyə çevrilib. Lakin ABŞ yəqin ki, müxtəlif sui-qəsdlər vasitəsilə İranla qonşuları arasında münasibətləri zəiflətməyə və məhv etməyə çalışır. Əslində ABŞ-ın Qərbi Asiyada regional siyasətinin mühüm bir hissəsi İranla region arasında münasibətlərdə gərginlik yaratmaq olacaq. İranın Livan və Suriya ilə əlaqələrini pozmaq cəhdi müqaviməti zəiflətmək cəhdi ilə yanaşı, İranın digər regional əlaqələrinə də təsir edəcək.
İranın Rusiya və Çinlə münasibətlərini pozmağa çalışmaq da ABŞ-ın strategiyasının tərkib hissəsi olacaq. Bütün bu üsullar son qırx ildə tətbiq olunub və tətbiq olunacaq. Digər tərəfdən, Trampa yaxın mənbələr iddia edir ki, onun ikinci administrasiyası İranı danışıqlar masasına oturtmaq və İranın atom bombasına malik olmamasını təmin etmək üçün maksimum təzyiq göstərməyə davam edəcək.
2. Tramp birinci dövründə İranla imzalanan nüvə sazişindən birtərəfli qaydada geri çəkildi. Sizcə, Trampın ikinci prezidentliyi dövründə nüvə sazişində hansı inkişafı görəcəyik?
-Hazırda şahidi olduğumuz proses ondan ibarətdir ki, ABŞ və İsrail müharibə təhlükəsi ilə İranın çəkindirmə səviyyəsini dəyişməyə çalışır. İran göstərdi ki, o, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi vasitəsilə institusional etimad yaradılmasından, eləcə də adi hərbi gücdən istifadənin tərəfdarıdır və normativ davranış yolu ilə beynəlxalq qaydaların və beynəlxalq qurumların çəkindirici gücünü artırmağa çalışır, lakin məsələ ondadır ki, ABŞ-ın beynəlxalq qaydalara və beynəlxalq qurumlara heç bir əməli bağlılığı yoxdur. Təbii ki, Trampın ikinci administrasiyası onun birinci administrasiyası kimi beynəlxalq qaydaları pozacaq. Və bu narahatlıq doğurur.
Əslində Tramp administrasiyasının İranın beynəlxalq qurumlarla, o cümlədən Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi ilə əməkdaşlığını pozacağı gözlənilir. İddia edirlər ki, maksimum təzyiqlə İranı danışıqlar masasına oturtmaq istəyirlər; Yeri gəlmişkən, əgər danışıqlar masası 5+1 danışıqları deməkdirsə, İran heç vaxt danışıqlar masasından çıxmayıb. Lakin görünən odur ki, Tramp administrasiyası birbaşa və ikitərəfli danışıqları nəzərdə tutur.
3. İran rəsmiləri ümumiyyətlə ABŞ-la danışıqların İranın maraqlarına uyğun aparıla biləcəyinə inanırlar. İranın bu münasibətini necə qiymətləndirirsiniz?
-Bu hibrid müharibə qarşısında İranın da müqaviməti və hibrid müharibəsi olmalıdır; Diplomatiya və danışıqlar da bunun bir hissəsidir. İran müqavimət oxunu gücləndirərək ərazisini gücləndirməyə davam edir. Fikrimcə, ikitərəfli və çoxtərəfli münasibətlər, beynəlxalq institutlar və təşkilatlar vasitəsilə müxtəlif siyasi və hüquqi metodlardan istifadə edilməsi bu sahənin tərkib hissəsidir. İran xarici işlər naziri bu diplomatiyanı “gərginliyin idarə edilməsi” adlandırır. Əslində, İran ABŞ-la özünəməxsus şəkildə davranmalı olduğunu qəbul edib.