Yeni araşdırmanın nəticələri Xəzər dənizində suyun azalmasının əsas səbəbləri kimi iqlim dəyişikliyi və Ural və Volqa çaylarında bəndlərin qurulmasını müəyyən edib.
Dünyanın ən böyük gölü olan Xəzər dənizi Azərbaycan, Qazaxıstan, İran, Rusiya və Türkmənistan ölkələri arasında bölüşdürülür. Bu dəniz qeyd edilən ölkələrin iqtisadiyyatında mühüm rol oynayır, neft və qaz hasilatı, balıqçılıq sənayesi, kənd təsərrüfatı və turizm vasitəsilə sərvət yaradır.
Sosial və ekoloji aspektləri ilə yanaşı iqtisadi ölçüləri baxımından da çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən Xəzər dənizi son illərdə neftlə çirklənmə, çirkab suların daxil olması, plastik çirklənmə və s. müxtəlif amillərə görə təhlükə altındadır. Lakin bütün təhdidlər arasında hazırda bu dəniz üçün “su səviyyəsinin aşağı düşməsi” əsas təhlükə hesab olunur.
Qazaxıstan Hidrobiologiya və Ekologiya İnstitutunun Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin azalması ilə bağlı apardığı son araşdırma göstərir ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin azalmasının ən böyük təsiri Qazaxıstan ölkəsinə aiddir. Qazaxıstan bu dənizin ən aşağı sahilinə malikdir.
Qazaxıstanın Xəzər dənizi sahilində yerləşən şəhər və qəsəbələrinin sakinləri eyni vaxtda suyun səviyyəsinin azalmasının təsirini hiss edirlər. Dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsi gəmilər üçün problemlər yaradır və duzsuzlaşdırma qurğularının fəaliyyəti, əlavə olaraq suyun səviyyəsinin azalması ilə əlaqədar bəzi yerlərdə kruiz gəmiləri fəaliyyətini dayandırıb.
Bu araşdırmaya görə, Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin aşağı düşməsinin ilk əlamətləri 2000-ci illərin ortalarında yaranıb, lakin son illərdə azalma sürəti artıb və təxmini illik 23 sm azalıb. İndi Xəzər dənizinin səviyyəsi dənizlərin və okeanların orta səviyyəsindən 29 metr aşağı düşüb.
Alimlər hələ də Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin azalmasının səbəblərini müzakirə edərkən, Qazaxıstan Hidrobiologiya və Ekologiya İnstitutunun mütəxəssisləri bildirirlər ki, iqlim dəyişikliyi və insanların Volqa və Ural çaylarından (Rusiya mənşəli iki böyük çay və dənizə axan) Xəzər dənizinə təsir edir.
İqlim dəyişikliyi və insan təsiri
Tədqiqatçılar buna birinci amil olaraq qlobal iqlim dəyişikliyini səbəb bilirlər; Günlər getdikcə hərarət artır, yağıntıların miqdarı azalır. Bundan əlavə, Rusiya Volqa və Ural çaylarında öz bəndlərini tikir və kənd təsərrüfatı və sənaye ehtiyacları üçün böyük miqdarda suyu çəkir. Nəticədə, iqlim dəyişikliyi, yağıntıların azalması və çoxlu bəndlərin mövcudluğu şəraitində çaylar Xəzər dənizinin ehtiyac duyduğu suyun miqdarını ödəyə bilmir.
Bu tsiklik bir prosesdirmi?
Qeyd olunan hallarla yanaşı, bəzi alimlər Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsində su axınının azalmasının böyük rol oynamadığını, lakin bunun tarix boyu dəfələrlə təkrarlanan tsiklik vəziyyət olduğunu iddia edirlər. Onlar bildirirlər ki, Xəzər dənizinin və onun səviyyəsinin dövri olaraq artıb azaldığı sinusoidal proses var.
Azərbaycan Ekoloji Proqnozlar Mərkəzinin direktoru Telman Zinalov 2022-ci il üçün müsahibəsində deyib: Xəzər dənizinin həcmindəki dalğalanmalar dövri və təkrarlanan xarakter daşıyır, tarix boyu dəfələrlə təkrarlanıb.
Uzunmüddətli təsirlər
2020-ci ildə aparılan bir araşdırma, bu tendensiya davam edərsə, dəniz səviyyəsinin 2100-cü ilə qədər 18 metr aşağı düşəcəyini və indiki səviyyəsinin demək olar ki, dörddə birini itirəcəyini, bu ssenarinin insanlara və ətraf mühitə dağıdıcı təsir göstərəcəyini proqnozlaşdırıb.
Mövcud vəziyyət və atılan addımlar
Xəzərdə suyun səviyyəsinin azaldılması məsələsi Tehranda keçirilən iclasda (Xəzərlə həmsərhəd olan 5 ölkənin iştirakı ilə keçirilən iclasda bu su regionunun müxtəlif hallarının həlli məsələsi müzakirə olunub) qaldırılıb ölkələr az-çox bu məsələni izləyir. Bununla belə, ekoloji fəallar hesab edirlər ki, regional hökumətlərin reaksiyası yetərli deyil və vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün əlavə tədbirlər görülməlidir.
Xəzər dənizinin su səviyyəsinin aşağı düşməsinin əsas amilləri: İqlim dəyişikliyi və bənd tikintisi
Yeni araşdırmanın nəticələri Xəzər dənizində suyun azalmasının əsas səbəbləri kimi iqlim dəyişikliyi və Ural və Volqa çaylarında bəndlərin qurulmasını müəyyən edib.
Dünyanın ən böyük gölü olan Xəzər dənizi Azərbaycan, Qazaxıstan, İran, Rusiya və Türkmənistan ölkələri arasında bölüşdürülür. Bu dəniz qeyd edilən ölkələrin iqtisadiyyatında mühüm rol oynayır, neft və qaz hasilatı, balıqçılıq sənayesi, kənd təsərrüfatı və turizm vasitəsilə sərvət yaradır.
Sosial və ekoloji aspektləri ilə yanaşı iqtisadi ölçüləri baxımından da çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən Xəzər dənizi son illərdə neftlə çirklənmə, çirkab suların daxil olması, plastik çirklənmə və s. müxtəlif amillərə görə təhlükə altındadır. Lakin bütün təhdidlər arasında hazırda bu dəniz üçün “su səviyyəsinin aşağı düşməsi” əsas təhlükə hesab olunur.
Qazaxıstan Hidrobiologiya və Ekologiya İnstitutunun Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin azalması ilə bağlı apardığı son araşdırma göstərir ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin azalmasının ən böyük təsiri Qazaxıstan ölkəsinə aiddir. Qazaxıstan bu dənizin ən aşağı sahilinə malikdir.
Qazaxıstanın Xəzər dənizi sahilində yerləşən şəhər və qəsəbələrinin sakinləri eyni vaxtda suyun səviyyəsinin azalmasının təsirini hiss edirlər. Dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsi gəmilər üçün problemlər yaradır və duzsuzlaşdırma qurğularının fəaliyyəti, əlavə olaraq suyun səviyyəsinin azalması ilə əlaqədar bəzi yerlərdə kruiz gəmiləri fəaliyyətini dayandırıb.
Bu araşdırmaya görə, Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin aşağı düşməsinin ilk əlamətləri 2000-ci illərin ortalarında yaranıb, lakin son illərdə azalma sürəti artıb və təxmini illik 23 sm azalıb. İndi Xəzər dənizinin səviyyəsi dənizlərin və okeanların orta səviyyəsindən 29 metr aşağı düşüb.
Alimlər hələ də Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin azalmasının səbəblərini müzakirə edərkən, Qazaxıstan Hidrobiologiya və Ekologiya İnstitutunun mütəxəssisləri bildirirlər ki, iqlim dəyişikliyi və insanların Volqa və Ural çaylarından (Rusiya mənşəli iki böyük çay və dənizə axan) Xəzər dənizinə təsir edir.
İqlim dəyişikliyi və insan təsiri
Tədqiqatçılar buna birinci amil olaraq qlobal iqlim dəyişikliyini səbəb bilirlər; Günlər getdikcə hərarət artır, yağıntıların miqdarı azalır. Bundan əlavə, Rusiya Volqa və Ural çaylarında öz bəndlərini tikir və kənd təsərrüfatı və sənaye ehtiyacları üçün böyük miqdarda suyu çəkir. Nəticədə, iqlim dəyişikliyi, yağıntıların azalması və çoxlu bəndlərin mövcudluğu şəraitində çaylar Xəzər dənizinin ehtiyac duyduğu suyun miqdarını ödəyə bilmir.
Bu tsiklik bir prosesdirmi?
Qeyd olunan hallarla yanaşı, bəzi alimlər Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsində su axınının azalmasının böyük rol oynamadığını, lakin bunun tarix boyu dəfələrlə təkrarlanan tsiklik vəziyyət olduğunu iddia edirlər. Onlar bildirirlər ki, Xəzər dənizinin və onun səviyyəsinin dövri olaraq artıb azaldığı sinusoidal proses var.
Azərbaycan Ekoloji Proqnozlar Mərkəzinin direktoru Telman Zinalov 2022-ci il üçün müsahibəsində deyib: Xəzər dənizinin həcmindəki dalğalanmalar dövri və təkrarlanan xarakter daşıyır, tarix boyu dəfələrlə təkrarlanıb.
Uzunmüddətli təsirlər
2020-ci ildə aparılan bir araşdırma, bu tendensiya davam edərsə, dəniz səviyyəsinin 2100-cü ilə qədər 18 metr aşağı düşəcəyini və indiki səviyyəsinin demək olar ki, dörddə birini itirəcəyini, bu ssenarinin insanlara və ətraf mühitə dağıdıcı təsir göstərəcəyini proqnozlaşdırıb.
Mövcud vəziyyət və atılan addımlar
Xəzərdə suyun səviyyəsinin azaldılması məsələsi Tehranda keçirilən iclasda (Xəzərlə həmsərhəd olan 5 ölkənin iştirakı ilə keçirilən iclasda bu su regionunun müxtəlif hallarının həlli məsələsi müzakirə olunub) qaldırılıb ölkələr az-çox bu məsələni izləyir. Bununla belə, ekoloji fəallar hesab edirlər ki, regional hökumətlərin reaksiyası yetərli deyil və vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün əlavə tədbirlər görülməlidir.