Amerika şirkəti Chevron-un Avrasiya bölməsinin vitse-prezidenti Dilan Morqan bildirib ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin davamlı olaraq aşağı düşməsi mövcud nəqliyyat logistikasını gərginləşdirir və region ölkələrini Transxəzər marşrutu ilə neft və qaz nəqlinə yeni və "yaşıl" yanaşmalar axtarmağa məcbur edir.
Morgan təklif edib ki, karbohidrogen daşınmasında Xəzər su səviyyəsinin aşağı düşməsindən qaynaqlanan problem boru kəmərlərinə əsaslanan ortaq infrastruktur yaratmaqla həll edilə bilər.
Amerika həlli:
Gəmilərin ləğvi və dibinin qazılmasından asılılığa son qoyulması Chevron nümayəndəsi hesab edir ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə bağlı problemlər ortaq nəqliyyat infrastrukturlarının ahəngdar şəkildə inteqrasiyası ilə həll edilə bilər. Bu, yük daşıma səmərəliliyini artıracaq, gəmi və liman xidmətləri üçün logistika xərclərini azaldacaq və bahalı dib qazma əməliyyatlarından asılılığı azaldacaq.
Neft və qaz sektorunun nümayəndələrini bir araya gətirən Azərbaycan paytaxtında keçirilən Xəzər SPE 2025 texniki konfransında Morqan: “Neft və qazın nəqli üçün ən təhlükəsiz üsul boru kəmərləridir və əgər dayanıqlı və məsuliyyətli yanaşmadan danışırıqsa, onların istifadəsinə çalışmalıyıq” deyib.
Bakı niyə Transxəzər Boru Kəmərinə qarşıdır?
Bunun əksinə olaraq, iqtisadçı və enerji üzrə ekspert Reşan İbrahimov jurnalistlərə açıqlamasında Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanın bu mərhələdə Transxəzər boru kəməri layihələrini ciddi şəkildə nəzərdən keçirməməsinin texniki və iqtisadi səbəblərini izah edib.
Ekspert bildirib ki, “Dylan Morqanın təklifini Xəzər dənizinin dibinin unikal xüsusiyyətlərinə görə həyata keçirmək çətindir. Ətraflı təhlil göstərir ki, dəniz dibi boru kəmərlərinin çəkilməsi üçün son dərəcə əlverişsizdir. Xəzər dənizinin şimal və mərkəzi hissələrində dərinlik çox böyükdür və sahillərə yaxınlaşdıqca daha da dayazlaşır. Dərinlikdə qəfil dəyişiklik olur və dəniz dibi qaba bənzəyir. Məsələn, neft kəmərinin belə bir strukturda Qazaxıstandan Azərbaycana necə uzadıla biləcəyini təsəvvür etmək belə çətindir.”
İbrahimov əlavə edib: “Xəzər dənizində suyun azalması və onun yük daşınmasına mənfi təsiri tamamilə realdır; lakin Xəzər dənizində dəniz boru kəmərinin fiziki quruluşu olduqca mürəkkəbdir. Buna görə də, bu cür fikirlər heç vaxt ciddi şəkildə müzakirə olunmayıb; əks halda Xəzər suyunun səviyyəsi əvvəllər heç vaxt problem olmazdı.”
Türkmənistan qazı; Maliyyələşdirmə məsələləri və tutumların aşılması
İqtisadçı Türkmənistandan Azərbaycana qaz kəmərinin tikintisi ilə bağlı aşağıdakı açıqlamanı verib: “Bu layihə daha realdır, lakin həll olunmamış sualları var. Birinci sual: Bu kəmərin maliyyələşdirilməsini kim öz üzərinə götürəcək? İkinci sual Azərbaycan Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə Avropaya aktiv qaz ixracına başladıqdan sonra ortaya çıxan hipotetik Transxəzər qazı hara göndəriləcək?
Azərbaycandan Gürcüstan və Türkiyə vasitəsilə Avropa Birliyinə uzanan bütün infrastruktur - TANAP, TAP və həmçinin Bakı-Tbilisi-Ərzurum boru kəməri - tamamilə Azərbaycan qazı ilə doludur və Türkmənistan qazının mövcud güclərdə vurulması üçün yer yoxdur. Buna görə də, Türkmənistan qazının Avropaya ixracı üçün əlavə infrastruktur qurulmalıdır və biz birinci suala qayıdırıq: Əlavə kəmərlərin tikintisi xərclərini kim ödəyəcək?”
Azərbaycanın yüngül neftinin Qazaxıstanın kükürdlü nefti ilə qarışdırılması problemi
Enerji mütəxəssisi başqa bir problemi də vurğulayıb: "Bir tərəfdən, Qazaxıstandan Azərbaycana tankerlərlə neft idxalı çətinləşir, çünki suyun səviyyəsinin aşağı düşməsi səbəbindən limanlara giriş məhdudlaşıb və tankerlər tam gücü ilə yükləyə bilmir. Digər tərəfdən, Qazaxıstan BTC (Bakı-Tbilisi-Ceyhan) boru kəməri ilə neft daşınmasını artırmaq planından danışarkən, aşağıdakı sual ortaya çıxır: Qazaxıstanın kükürdlü neftinin Azərbaycanın yüngül, yüksək keyfiyyətli "Azərbaycan yüngül" nefti ilə qarışdırılması nəticəsində yaranan keyfiyyət fərqini kim kompensasiya edəcək? Bu iki növ neftin qarışdırılması Azərbaycan ixrac etdiyi neftin keyfiyyətini aşağı salır."
Bakının alternativ təklifi: "Bakı-Supsa" boru kəmərindən istifadə
İbrahimov yekun olaraq deyib: "Buna görə də, Azərbaycan hazırda heç bir Transxəzər boru kəməri layihəsini nəzərdən keçirmir, çünki mövcud şəraitdə onların yalnız mənfi cəhətləri var (o cümlədən Türkmənistan qazının tətbiqi səbəbindən Avropada qaz qiymətlərinin düşməsi). Qazaxıstan nefti üçün yeganə həll yolu keyfiyyət boşluğunu aradan qaldırmaq üçün tankerlərin sayını artırmaqdır. Bundan əlavə, Azərbaycan hazırda Qazaxıstanın öz neftini (Qara dənizə doğru) 7 milyon ton tutuma malik və hazırda dayanan "Bakı-Supsa" boru kəməri vasitəsilə nəql etməsini təklif edir. Bu təklif Qazaxıstanın tələbatını ödəyir; lakin Astana hələlik Bakının təşəbbüsünü təsdiqləməyib və danışıqlar davam edir."
Xəzərin su problemi; Bakı Transxəzər Boru Kəməri ideyasını rədd edir
Amerika şirkəti Chevron-un Avrasiya bölməsinin vitse-prezidenti Dilan Morqan bildirib ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin davamlı olaraq aşağı düşməsi mövcud nəqliyyat logistikasını gərginləşdirir və region ölkələrini Transxəzər marşrutu ilə neft və qaz nəqlinə yeni və "yaşıl" yanaşmalar axtarmağa məcbur edir.
Morgan təklif edib ki, karbohidrogen daşınmasında Xəzər su səviyyəsinin aşağı düşməsindən qaynaqlanan problem boru kəmərlərinə əsaslanan ortaq infrastruktur yaratmaqla həll edilə bilər.
Amerika həlli:
Gəmilərin ləğvi və dibinin qazılmasından asılılığa son qoyulması Chevron nümayəndəsi hesab edir ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə bağlı problemlər ortaq nəqliyyat infrastrukturlarının ahəngdar şəkildə inteqrasiyası ilə həll edilə bilər. Bu, yük daşıma səmərəliliyini artıracaq, gəmi və liman xidmətləri üçün logistika xərclərini azaldacaq və bahalı dib qazma əməliyyatlarından asılılığı azaldacaq.
Neft və qaz sektorunun nümayəndələrini bir araya gətirən Azərbaycan paytaxtında keçirilən Xəzər SPE 2025 texniki konfransında Morqan: “Neft və qazın nəqli üçün ən təhlükəsiz üsul boru kəmərləridir və əgər dayanıqlı və məsuliyyətli yanaşmadan danışırıqsa, onların istifadəsinə çalışmalıyıq” deyib.
Bakı niyə Transxəzər Boru Kəmərinə qarşıdır?
Bunun əksinə olaraq, iqtisadçı və enerji üzrə ekspert Reşan İbrahimov jurnalistlərə açıqlamasında Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanın bu mərhələdə Transxəzər boru kəməri layihələrini ciddi şəkildə nəzərdən keçirməməsinin texniki və iqtisadi səbəblərini izah edib.
Ekspert bildirib ki, “Dylan Morqanın təklifini Xəzər dənizinin dibinin unikal xüsusiyyətlərinə görə həyata keçirmək çətindir. Ətraflı təhlil göstərir ki, dəniz dibi boru kəmərlərinin çəkilməsi üçün son dərəcə əlverişsizdir. Xəzər dənizinin şimal və mərkəzi hissələrində dərinlik çox böyükdür və sahillərə yaxınlaşdıqca daha da dayazlaşır. Dərinlikdə qəfil dəyişiklik olur və dəniz dibi qaba bənzəyir. Məsələn, neft kəmərinin belə bir strukturda Qazaxıstandan Azərbaycana necə uzadıla biləcəyini təsəvvür etmək belə çətindir.”
İbrahimov əlavə edib: “Xəzər dənizində suyun azalması və onun yük daşınmasına mənfi təsiri tamamilə realdır; lakin Xəzər dənizində dəniz boru kəmərinin fiziki quruluşu olduqca mürəkkəbdir. Buna görə də, bu cür fikirlər heç vaxt ciddi şəkildə müzakirə olunmayıb; əks halda Xəzər suyunun səviyyəsi əvvəllər heç vaxt problem olmazdı.”
Türkmənistan qazı; Maliyyələşdirmə məsələləri və tutumların aşılması
İqtisadçı Türkmənistandan Azərbaycana qaz kəmərinin tikintisi ilə bağlı aşağıdakı açıqlamanı verib: “Bu layihə daha realdır, lakin həll olunmamış sualları var. Birinci sual: Bu kəmərin maliyyələşdirilməsini kim öz üzərinə götürəcək? İkinci sual Azərbaycan Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə Avropaya aktiv qaz ixracına başladıqdan sonra ortaya çıxan hipotetik Transxəzər qazı hara göndəriləcək?
Azərbaycandan Gürcüstan və Türkiyə vasitəsilə Avropa Birliyinə uzanan bütün infrastruktur - TANAP, TAP və həmçinin Bakı-Tbilisi-Ərzurum boru kəməri - tamamilə Azərbaycan qazı ilə doludur və Türkmənistan qazının mövcud güclərdə vurulması üçün yer yoxdur. Buna görə də, Türkmənistan qazının Avropaya ixracı üçün əlavə infrastruktur qurulmalıdır və biz birinci suala qayıdırıq: Əlavə kəmərlərin tikintisi xərclərini kim ödəyəcək?”
Azərbaycanın yüngül neftinin Qazaxıstanın kükürdlü nefti ilə qarışdırılması problemi
Enerji mütəxəssisi başqa bir problemi də vurğulayıb: "Bir tərəfdən, Qazaxıstandan Azərbaycana tankerlərlə neft idxalı çətinləşir, çünki suyun səviyyəsinin aşağı düşməsi səbəbindən limanlara giriş məhdudlaşıb və tankerlər tam gücü ilə yükləyə bilmir. Digər tərəfdən, Qazaxıstan BTC (Bakı-Tbilisi-Ceyhan) boru kəməri ilə neft daşınmasını artırmaq planından danışarkən, aşağıdakı sual ortaya çıxır: Qazaxıstanın kükürdlü neftinin Azərbaycanın yüngül, yüksək keyfiyyətli "Azərbaycan yüngül" nefti ilə qarışdırılması nəticəsində yaranan keyfiyyət fərqini kim kompensasiya edəcək? Bu iki növ neftin qarışdırılması Azərbaycan ixrac etdiyi neftin keyfiyyətini aşağı salır."
Bakının alternativ təklifi: "Bakı-Supsa" boru kəmərindən istifadə
İbrahimov yekun olaraq deyib: "Buna görə də, Azərbaycan hazırda heç bir Transxəzər boru kəməri layihəsini nəzərdən keçirmir, çünki mövcud şəraitdə onların yalnız mənfi cəhətləri var (o cümlədən Türkmənistan qazının tətbiqi səbəbindən Avropada qaz qiymətlərinin düşməsi). Qazaxıstan nefti üçün yeganə həll yolu keyfiyyət boşluğunu aradan qaldırmaq üçün tankerlərin sayını artırmaqdır. Bundan əlavə, Azərbaycan hazırda Qazaxıstanın öz neftini (Qara dənizə doğru) 7 milyon ton tutuma malik və hazırda dayanan "Bakı-Supsa" boru kəməri vasitəsilə nəql etməsini təklif edir. Bu təklif Qazaxıstanın tələbatını ödəyir; lakin Astana hələlik Bakının təşəbbüsünü təsdiqləməyib və danışıqlar davam edir."